Mental Accounting – Zihinsel Muhasebe

Klasik ekonomi insanların seçimlerinde rasyonel davranışlar sergilediğine inanırken davranışsal iktisat buna karşı çıkmaktadır ve insanların seçimlerini etkileyen irrasyonel davranışları keşfetmeyi amaçlar.

Mental Accounting ise davranışsal iktisat alanındaki bilişsel ön yargılardan bir tanesidir.

Kafanız karışmasın, bu yazıda hepimizin günlük hayatından uyguladığı saçma/irrasyonel bir davranış olan Mental Accounting’den (Zihinsel Muhasebe) bahsedeceğim.

Yazıyı okumaya üşenirseniz, hazırladığım animasyonu da izleyebilirsiniz.

 

Nobel ödüllü ekonomist Richard Thaler tarafından ortaya atılan Mental Accounting kavramına göre insanlar sahip oldukları parayı bir havuz olarak görmek yerine, paralarını hedefleri ve istekleri doğrultusunda ufak hesaplara bölerek harcamalarını bu şekilde gerçekleştirirler.

Thaler‘ın verdiği örneğe benzer bir hikaye üzerinden gidersek kavram kafanızda biraz daha oturacaktır.

Burag babası ile tekne kiralayıp balık tutmaya çıkıyor bir günün sonunda ise 250 liralık balık tutmayı başarıyorlar. Teknenin sahibi balıkları görünce satın almak istiyor ve 250 lirayı ödüyor. Burag ve babası da eve geldikten sonra Karaköy Balıkçısı’na (efsane mekan) gidip 200 liralık balık yiyorlar. İşin ilginç yanı normalde bu kadar para harcamıyorlar dışarıda yemeye.

Dışarıdan bakınca çok da saçma gelmiyor balık parasıyla balık yemek ama işte asıl problem buna “balık parası” dememiz.

Argüman ise rasyonel bir insanın bu 250 lirayı genel bir miktar olarak görmesi gerektiği ve buna “balık parası” olarak etiketlendirmenin irrasyonel bir davranış olduğu üzerine.

Bu “balık parası” beklenmedik bir gelir olduğu için kazandığımız parayı sınıflandırıp gidip yemek veya balıkta harcama ihtiyacı hissediyoruz. Fakat aynı miktarda para iş yerinde bize bonus olarak verilse ilk yapacağımız şey gidip de dışarıda balık yemek olmazdı.

Rasyonel ve maksimum yarar (utility maximization) peşinde koşan bir insan parayı balığa harcamak yerine ona en çok yararı getirecek şekilde değerlendirmeli.

---

Mental Accounting Örnekleri

Geçmiş satın alımlarınızı biraz sorgulamaya çalışırsanız sizin de bu hataya düştüğünüz durumları muhakkak hatırlarsınız.

Yeni eve çıktınız ve televizyon için 1000 TL bütçe ayırdınız, bir de baktınız aileniz kıyak geçip size TV hediye etti. Muhtemelen gidip bu 1000 TL’yi başka elektronik bir cihaza harcarsınız parayı kafanızda elektronik hesabına koyduğunuz için.

İrrasyonel!

Tatil için 3000 TL ayırıyorsunuz bütün hesaplamalarınızı yapıp ardından da Pegasus beklenmedik bir indirim çıkarıyor, e tabi 200 lira kara geçiyoruz. Bu 200 lirayı banka hesabınıza atıp farklı bir şekilde değerlendirmek yerine, gidip tatilde çarçur ediyorsunuz çünkü kafanızda bu para “tatil hesabı” olarak geçiyor.

Dehşet Seviyede İrrasyonel!

Umarım ki bu iki örnek Mental Accounting’in ne kadar saçma olduğuna ve bu tarz davranışları ne kadar sık yaptığımıza biraz daha ikna edebilmiştir.

Bu davranışın en basit ve mantıklı hali ise kısıtlı geliri olan kişilerin ev bütçesini ayarlamasına dayanır. Televizyonlardaki eski dizilerde görmüşsünüzdür, ev giderleri kavanozuna bir dolar atarlar, fatura kavanozuna üç dolar atarlar vesaire. Fakat tasarruf için yaratılan bu yönteme hayatımızda daha büyük bir yer vermek sizin de gördüğünüz gibi oldukça zararlı.

Ne Ders Çıkardık?

Bundan sonra elimize beklenmedik bir para geçtiğinde veya yapacağımız harcamalarla satın alacağımız şeyler konusunda değişiklik olursa önce derin bir nefes alıyoruz ardından da elimizdeki parayı gerçekten neye ve ne için harcamak istediğimizi sorguluyoruz.

Tüm paramızı total bir havuz olarak düşünüp gerekmedikçe küçük hesaplara bölmemeye çalışıyoruz.

Mental Accounting tarzı psikolojik zımbırtılar ilginiz çekiyorsa Davranışsal İktisat kategorisindeki yazılara bir göz atın derim.

 

İlgili İçerik: Bilişsel Önyargılar Rehberi